فشار چشم چیست و چگونه بوجود می آید؟

فشار چشم یکی از مهم‌ ترین فاکتورهای سلامت بینایی است که افزایش یا کاهش غیرطبیعی آن می‌تواند زمینه‌ساز بیماری‌های چشمی خطرناکی مانند آب سیاه یا گلوکوم شود. این مشکل زمانی بروز می‌کند که تعادل بین تولید و تخلیه مایع زلالیه در داخل چشم به‌هم بخورد و باعث بالا رفتن فشار داخلی چشم شود. بالا بودن فشار چشم اغلب بدون علامت است، اما در صورت عدم تشخیص به‌ موقع می‌تواند به آسیب جدی عصب بینایی و کاهش دائمی دید منجر گردد. آشنایی با علائم، علل و روش‌های تشخیص و درمان فشار چشم نقش مهمی در پیشگیری از نابینایی دارد. در این مقاله از کلینیک فوق‌تخصصی چشم نور همراه ما باشید تا به طور جامع بررسی کنیم فشار چشم چیست، چه عواملی باعث ایجاد آن می‌شوند و چگونه می‌توان از آسیب‌های ناشی از آن جلوگیری کرد.

فشار چشم چیست؟

فشار چشم یا Intraocular Pressure (IOP)، فشاری است که مایع داخلی چشم به دیواره‌ها و ساختارهای آن وارد می‌کند. این فشار برای حفظ شکل کروی چشم و عملکرد طبیعی عصب بینایی ضروری است. فشار طبیعی چشم بین ۱۰ تا ۲۱ میلی‌متر جیوه است و هر گونه تغییر قابل توجه در این محدوده می‌تواند به عصب بینایی آسیب برساند. افزایش طولانی‌مدت فشار چشم یکی از مهم ‌ترین عوامل بروز آب سیاه (گلوکوم) است که در صورت عدم تشخیص به موقع می‌تواند به کاهش دائمی بینایی یا حتی نابینایی منجر شود. بنابراین شناخت فشار چشم و بررسی آن به‌طور منظم، به ویژه در افراد با سابقه خانوادگی گلوکوم یا فاکتورهای خطر، اهمیت حیاتی دارد.

فشار چشم چگونه به وجود می‌آید؟

فشار چشم نتیجه تعادل بین تولید و خروج مایع زلالیه است. مایع زلالیه، یک مایع شفاف در فضای جلوی چشم است که بین قرنیه و عدسی جریان دارد و نقش حیاتی در تغذیه و اکسیژن ‌رسانی به ساختارهای داخلی چشم دارد. این مایع به طور مداوم تولید و از طریق کانال‌های تخلیه طبیعی چشم دفع می‌شود. وقتی تولید مایع بیشتر از توانایی تخلیه باشد یا کانال‌های خروجی مسدود شوند، فشار داخل چشم افزایش می‌یابد. عواملی مانند ژنتیک، سن بالا، صدمات چشمی، بیماری‌های سیستمیک، مصرف طولانی ‌مدت داروهای کورتونی و اختلالات چشم دیگر می‌توانند باعث افزایش فشار شوند. حتی برخی سبک‌های زندگی و تغذیه هم ممکن است اثر غیرمستقیم بر فشار چشم داشته باشند.

علائم فشار چشم چیست؟

فشار چشم اغلب در مراحل اولیه بدون علامت است و تشخیص آن تنها با معاینات تخصصی چشم ممکن است. با این حال، برخی علائم هشداردهنده وجود دارند که شامل:

سردرد و درد پشت چشم: فشار زیاد می‌تواند باعث درد مبهم یا احساس سنگینی در چشم و ناحیه پشت چشم شود.

1. تاری دید یا کاهش محدوده دید محیطی: کاهش دید جانبی یا مرکزی ممکن است اولین نشانه افزایش فشار چشم باشد و نیاز به بررسی دقیق دارد.
2. دیدن هاله یا نورهای رنگی دور منابع نور: بیماران ممکن است هاله‌های نورانی یا رنگی اطراف چراغ‌ها مشاهده کنند.
3. قرمزی چشم یا احساس فشار در کره چشم: تحریک چشم و حس فشار یا سنگینی در آن از علائم شایع است.

در موارد شدید، تهوع و استفراغ همراه با درد شدید چشم: این حالت معمولاً در حملات حاد گلوکوم دیده می‌شود و نیاز به اقدام اورژانسی دارد.

علت بالا رفتن فشار چشم چیست؟

اختلال در تخلیه مایع زلالیه

مهم‌ترین علت افزایش فشار چشم، کاهش یا انسداد کانال‌های تخلیه مایع زلالیه است. وقتی مایع تولید می‌شود اما از مسیر طبیعی خود خارج نشود، فشار داخل چشم بالا می‌رود. این مشکل می‌تواند به دلایل ژنتیکی یا ساختاری رخ دهد.

تولید بیش از حد مایع زلالیه

در برخی افراد، چشم مایع بیشتری نسبت به میزان طبیعی تولید می‌کند. این افزایش تولید بدون تخلیه مناسب باعث بالا رفتن فشار داخلی چشم می‌شود.

ژنتیک و سابقه خانوادگی

افرادی که در خانواده خود سابقه گلوکوم یا فشار چشم بالا دارند، بیشتر در معرض افزایش فشار چشم قرار دارند. ژنتیک می‌تواند ساختار کانال‌های تخلیه و میزان حساسیت عصب بینایی را تحت تأثیر قرار دهد.

سن بالا

با افزایش سن، ساختارهای تخلیه مایع زلالیه دچار تغییر و کاهش عملکرد می‌شوند. این امر می‌تواند باعث تجمع مایع و افزایش فشار شود.

صدمات چشمی و جراحی‌ها

ضربه مستقیم به چشم یا عمل‌های جراحی داخل چشمی ممکن است باعث اختلال در مسیرهای خروج مایع و افزایش فشار چشم شود.

بیماری‌های سیستمیک

برخی بیماری‌ها مانند دیابت، فشار خون بالا و اختلالات تیروئید می‌توانند به طور غیرمستقیم باعث افزایش فشار داخل چشم شوند.

استفاده طولانی‌مدت از داروهای کورتونی

مصرف طولانی‌ مدت قطره‌ها یا داروهای استروئیدی می‌تواند روند طبیعی تخلیه مایع زلالیه را مختل کرده و فشار چشم را افزایش دهد.

اختلالات آناتومیک چشم

برخی افراد به طور مادرزادی زاویه تخلیه مایع چشمشان تنگ است، یا ساختمان قرنیه و عدسی آنها باعث ایجاد مانع در جریان مایع می‌شود.

سبک زندگی و عوامل محیط:

مصرف زیاد کافئین، فشارهای مداوم بدنی یا خواب ناکافی ممکن است به طور موقت فشار چشم را بالا ببرند.

تشخیص بالا رفتن فشار چشم چگونه است؟

بالا رفتن فشار چشم اغلب در مراحل اولیه بدون علامت است و بسیاری از بیماران متوجه آن نمی‌شوند. بنابراین، تشخیص به موقع فشار چشم برای پیشگیری از آسیب دائمی به عصب بینایی و کاهش بینایی اهمیت حیاتی دارد. در کلینیک فوق‌تخصصی چشم نور ، تشخیص فشار چشم با استفاده از روش‌های مدرن و دقیق انجام می‌شود.

یکی از رایج‌ ترین روش‌ها تونوپری یا تونومتری است که فشار داخل چشم را با دقت اندازه‌گیری می‌کند. همچنین، پزشک ممکن است از گوناگونی روش‌های تصویربرداری عصب بینایی مانند OCT Optical  Coherence Tomography برای بررسی آسیب‌های اولیه ناشی از فشار استفاده کند. معاینه کامل چشم، بررسی زاویه تخلیه مایع و اندازه‌گیری فشار در فواصل منظم، از مهم‌ترین اقدامات برای تشخیص زودهنگام است.

با تشخیص به موقع فشار چشم، می‌توان از پیشرفت بیماری‌های خطرناکی مانند گلوکوم یا آب سیاه جلوگیری کرده و سلامت بینایی را حفظ کرد. اگر علائم مشکوک فشار چشم را تجربه می‌کنید، مراجعه به مراکز تخصصی مانند کلینیک نور و انجام معاینات دوره‌ای اهمیت ویژه‌ای دارد.

راه‌های درمان فشار چشم

دارودرمانی با قطره‌های چشمی:

شایع‌ ترین روش کاهش فشار چشم استفاده از قطره‌های مخصوص است که تولید مایع زلالیه را کاهش می‌دهند یا تخلیه آن را افزایش می‌دهند. این قطره‌ها می‌توانند شامل بتابلوکرها، آگونیست‌های آلفا، آگونیست‌های پروستاگلاندین یا ترکیبی از آن‌ها باشند. مصرف منظم و دقیق این داروها برای کنترل فشار بسیار حیاتی است.

دارودرمانی خوراکی:

در موارد شدید یا زمانی که قطره‌ها به تنهایی کافی نباشند، پزشک ممکن است داروهای خوراکی مانند کربانیک انیدراز مهارکننده‌ها تجویز کند تا تولید مایع زلالیه کاهش یابد.

لیزر درمانی (Laser Therapy):

روش‌های لیزری مانند لیزر ترابکولوپلاستی یا لیزر سیکلوکوآگولیشن به افزایش تخلیه مایع زلالیه یا کاهش تولید آن کمک می‌کنند. لیزر درمانی معمولاً برای بیمارانی که پاسخ مناسبی به دارو ندارند یا تمایل به جراحی ندارند، استفاده می‌شود.

جراحی (Surgery)

در شرایطی که فشار چشم کنترل نشود، جراحی‌های تخلیه مایع مانند ترابکولکتومی، ایمپلنت‌های تخلیه مایع یا گلوکوم اکسترنالی انجام می‌شود. این جراحی‌ها مسیرهای جدید برای خروج مایع ایجاد می‌کنند و فشار چشم را کاهش می‌دهند.

تغییر سبک زندگی و مراقبت‌های حمایتی

رعایت سبک زندگی سالم می‌تواند به کنترل فشار چشم کمک کند. کاهش مصرف کافئین، حفظ وزن مناسب، ورزش منظم (بدون فشار شدید به سر) و پرهیز از مصرف داروهای کورتونی بدون تجویز پزشک از جمله اقدامات مهم هستند.حتی پس از درمان دارویی یا جراحی، پیگیری منظم فشار چشم و معاینات دوره‌ای توسط چشم‌پزشک الزامی است تا از بازگشت فشار بالا جلوگیری شود و آسیب عصب بینایی کنترل شود.

درمان خانگی فشار چشم

اگرچه درمان اصلی فشار چشم تحت نظر چشم‌پزشک و با دارو یا جراحی انجام می‌شود، برخی روش‌های خانگی و مراقبتی می‌توانند به کنترل فشار و پیشگیری از تشدید آن کمک کنند:

ورزش منظم و سبک: تمرینات هوازی سبک مانند پیاده‌روی یا شنا به گردش خون و سلامت چشم کمک می‌کند. از فعالیت‌های شدید که فشار سر را افزایش می‌دهند، مانند وزنه‌برداری سنگین، اجتناب کنید.

مدیریت استرس و خواب کافی: استرس و بی‌خوابی می‌توانند فشار چشم را به طور غیرمستقیم افزایش دهند؛ تمرینات تنفسی و مدیتیشن مفید است.

تغذیه سالم: مصرف مواد غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان‌ها و ویتامین‌ها مانند ویتامین C، ویتامین E، روی و امگا۳ می‌تواند سلامت عصب بینایی را تقویت کند.

اجتناب از مصرف بیش از حد کافئین و نمک: مصرف زیاد کافئین و نمک می‌تواند فشار چشم را افزایش دهد.

معاینات منظم: حتی با رعایت نکات خانگی، انجام معاینات دوره‌ای چشم ضروری است تا فشار بالا به موقع شناسایی و کنترل شود.

میانگین فشار چشم چقدر است؟

فشار طبیعی داخل چشم معمولاً بین ۱۰ تا ۲۱ میلی‌متر جیوه (mmHg) است. فشار کمتر یا بیشتر از این محدوده غیرطبیعی محسوب می‌شود:

فشار کمتر از ۱۰ میلی‌متر جیوه: ممکن است باعث مشکلاتی در گردش مایع چشم شود، اگرچه معمولاً خطر کمتری نسبت به فشار بالا دارد.

فشار بالاتر از ۲۱ میلی‌متر جیوه: علامت خطر و افزایش احتمال ابتلا به گلوکوم یا آب سیاه است و نیاز به بررسی فوری دارد.

میانگین فشار چشم در جمعیت معمولی تقریباً ۱۵–۱۶ میلی‌متر جیوه گزارش شده و کنترل منظم برای تشخیص تغییرات اهمیت دارد.

مصرف چه داروهایی فشار چشم را بالا می‌برد؟

برخی داروها می‌توانند به طور مستقیم یا غیرمستقیم باعث افزایش فشار چشم شوند:

کورتیکواستروئیدها (استروئیدها): مصرف طولانی قطره‌های چشمی، داروهای خوراکی یا تزریقی استروئیدی می‌تواند جریان طبیعی مایع زلالیه را مختل کرده و فشار چشم را افزایش دهد.

داروهای ضداحتقان بینی و برخی آنتی‌هیستامین‌ها: مصرف بیش از حد این داروها می‌تواند موقتاً فشار داخل چشم را بالا ببرد.

برخی داروهای ضدافسردگی و ضدروان‌پریشی: برخی داروهای روان‌پزشکی با تأثیر بر فشار داخل چشم مرتبط هستند و باید تحت نظر پزشک مصرف شوند.

داروهای سیستمیک مانند اپی‌نفرین یا داروهای گشادکننده مردمک: این داروها می‌توانند جریان مایع داخل چشم را کاهش دهند و باعث افزایش فشار شوند.

مهم است که قبل از مصرف هر دارویی، خصوصاً داروهای استروئیدی یا طولانی‌مدت، با چشم‌پزشک مشورت شود تا خطر افزایش فشار چشم کاهش یابد.

نتیجه‌گیری

فشار چشم یکی از مهم‌ ترین شاخص‌های سلامت بینایی است که تشخیص به موقع و کنترل آن می‌تواند از بروز آسیب‌های دائمی به عصب بینایی و بیماری‌هایی مانند گلوکوم (آب سیاه) جلوگیری کند. فشار چشم ناشی از اختلال در تعادل تولید و تخلیه مایع زلالیه است و عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، سن، صدمات چشمی، بیماری‌های سیستمیک و مصرف برخی داروها می‌توانند در افزایش آن نقش داشته باشند. تشخیص فشار چشم با تونوپری، معاینات تخصصی و تصویربرداری عصب بینایی امکان‌پذیر است و درمان آن شامل دارودرمانی، لیزر درمانی، جراحی و مراقبت‌های خانگی می‌باشد. رعایت سبک زندگی سالم و پیگیری منظم فشار چشم نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. برای بررسی و کنترل فشار چشم خود، مراجعه به مراکز تخصصی مانند کلینیک فوق‌تخصصی چشم نور می‌تواند بهترین گزینه باشد.